Wat is nou burgerschap?

Dit onderwerp heeft een nieuwe versie: Wat is nou burgerschap? De 2019-editie.

Oke, ik zal iets aan jullie opbiechten. Ik had geen idee wat er nou bedoeld werd met ‘burgerschap’. De associatie die ik er bij had was het waarden-en-normen-debat van Jan-Peter Balkenende. Aangevuld met een portie politieke agenda. Denk dan aan acceptatie van homoseksualiteit, sexting, mediawijsheid, democratie en eigenlijk alles waarvan de politiek zegt; daar moeten we iets mee doen. Radicalisme is het meest recent aan het lijstje toegevoegd. En daarmee komt ‘burgerschapsvorming’ weer onder de aandacht van mensen. Hoog tijd om op jacht te gaan naar de betekenis van burgerschap op het vmbo.

De zoektocht begon bij de Rijksoverheid. De website wetten.overheid.nl komt met artikel 17 in de ‘Wet op voortgezet onderwijs’ als je op burgerschap zoekt.

Artikel 17. Onderwijs in een pluriforme samenleving; burgerschap; sociale integratie
Het onderwijs:
a. gaat er mede van uit dat leerlingen opgroeien in een pluriforme samenleving,
b. is mede gericht op het bevorderen van actief burgerschap en sociale integratie, en
c. is er mede op gericht dat leerlingen kennis hebben van en kennismaken met verschillende achtergronden en culturen van leeftijdgenoten.

Actief burgerschap en sociale integratie zijn uitgangspunten binnen ons onderwijs. Of met andere woorden: je ziet het niet direct terug in één vak, maar in alle vakken, in lessen en projecten. De inspectie van het onderwijs kan scholen vragen om de visie en plan van aanpak hierop te laten zien. Deze visie is dus breder dan een onderwerp als mediawijsheid, radicalisering of sexting. De overheid stelt juist dat er niet één manier is voor burgerschap. Burgerschap dient ingevuld te worden naar aanleiding van de eigen ‘schoolcontext’, de visie die de school nastreeft in het opvoedkundige aspect (religieus, vrijzinnig, ondernemend, creatief etc.) en daarnaast is de directe omgeving (volks, stads, dorps: de sociale posities) van de school ook van invloed.

In een artikel in Trouw op 1 juli 2015 geven scholen aan wat zij concreet met burgerschap doen. Met als belangrijkste conclusie:

“Burgerschapsvorming is niet één recept voor alle scholen. Want een school Amsterdam-West heeft te maken met andere leerlingen en omstandigheden dan een school in een klein dorp. Door ervaringen uit te wisselen kunnen scholen wel van elkaar leren.”

Het SLO biedt als een van de weinige uitgebreidere informatie over burgerschap. Daterende uit 2008, ze zijn in ieder geval enthousiast begonnen zullen we maar zeggen. Toch geeft het iets duidelijker weer wat de overheid er mee wil bereiken.

Bij burgerschapsvorming staan drie domeinen centraal:

• democratie – kennis over de democratische rechtstaat en politieke besluitvorming; democratisch handelen en de maatschappelijke basiswaarden
• participatie – kennis over de basiswaarden  en mogelijkheden voor inspraak en vaardigheden en houdingen die nodig zijn om op school en in de samenleving actief mee te kunnen doen
• identiteit – verkennen van de eigen identiteit en die van anderen; voor welke (levensbeschouwelijke) waarden sta ik en hoe maak ik die waar?

Het wordt hiermee al een stuk concreter. Voor de bovenstaande domeinen moet de school lesstof ontwikkelen die past bij de eigen schoolcontext. Hier komt in mijn ogen ons vak maatschappijleer naar voren. Ik heb me door het document ‘Een basis voor burgerschap‘ geworsteld en dan lees je dat de voorgestelde lesinhoud en bijbehorende vaardigheden nu al terug komen bij maatschappijleer.

Toch wordt burgerschap niet direct gekoppeld aan maatschappijleer. En kan iedere leraar het onderwerp burgerschap binnen zijn school adopteren. In een uitgebreide publicatie van het expertisecentrum voor maatschappijvakken over burgerschapsvorming duidt dit helder:

Hebben de maatschappijvakken aardrijkskunde, geschiedenis en maatschappijleer een bijzondere verantwoordelijkheid met betrekking tot burgerschapsvorming, of is die vorming gewoon een taak van de gehele school en alle leraren samen? Het ligt voor de hand te denken dat vakken die zich met politiek en samenleving bezig houden eerder iets met de vorming van burgers te maken hebben dan andere vakken. Sterker nog: als we kijken naar de redenen voor hun aanwezigheid in het onderwijscurriculum, komen we tot de conclusie dat ze alle drie met een duidelijk vormende en politiek-maatschappelijke opdracht in het leven zijn geroepen. Van die aanvankelijke opdracht hebben ze zich vervolgens steeds meer losgemaakt. Ze zijn als vakken ‘geëmancipeerd’ van de politieke context waarin ze tot stand kwamen en verzelfstandigd.

Maatschappijleer is ontstaan vanuit de vraag naar een vorm van burgerschapsvorming, dit leidde voor het vak tot het geitenwollensokken-imago met als gevolg dat het aan veel (politieke) draagvlak verloor. Als vak zijn we nu volwassen geworden, mede dankzij centraal-examens en een stevige kennisbasis. Het adopteren van burgerschap zal dus eerder een stap terug zijn, dan een stap vooruit.

Neemt niet weg dat maatschappijleer een rol kan spelen bij burgerschapsvorming, op de domeinen democratie en participatie voldoet onze lesstof ruimschoots. Het is aan de leraar maatschappijleer om het vormingsaspect “binnen de schoolcontext” in zijn lessen in te passen.